Mokrzyska – zwane dawniej także Mokrzeszka lub Mokrzeska swą nazwę wywodzi od rozległych mokradeł, które w przeszłości ją otaczały a torfowiska i obszary podmokłe występują tu do dziś i są częścią Bratucickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu

Mokrzyska, podobnie jak i okoliczne miejscowości powstały w miejscu wydartym odwiecznej puszczy, która ciągnęła się wówczas od Krakowa po obu stronach Wisły aż po Sandomierz  (nędzne jej resztki zwą się dzisiaj: Puszczą Niepołomicką). Była to kolonizacja wczesna-średniowieczna, datowana na wiek X, gdy dopiero kształtowała się władza Piastów Wielkopolskich. Piastowie podbijali kraj Wiślan, dla utrwalenia swej władzy zakładając na podbitych terenach obozy warowne.

Jeden z takich obozów prawdopodobnie mieścił się w nieodległym Wojniczu, a z czasem przekształcił się w pierwszy na tych terenach gród z administracją państwową i kościelną[3]. Notowany w dokumentach już na początku X wieku Szczepanów, będzie przynależał do dekanatu wojnickiego właśnie.

Nowe ziemie pozyskiwano poprzez wypalanie i karczowanie lasu. Zajmowali się tym sprowadzani przez księcia (urzędnika królewskiego) koloniści zwani „hospites” (czyli: goście). Wiele okolicznych wsi w swej nazwie zachowało dowód swego „leśnego” pochodzenia: Przyborów (bo: przy borze, zwany dawniej:Przyborowie), Bucze (od buczyny, czyli lasu bukowego),Dąbrówka, Buczków, Dębina, Borek, Jodłówka. Istnieje wreszcie przypuszczenie, że także nazwę: „Szczepanów” wywodzić należy od „szczepy” czyli żywicznego drzewa sosnowego[4].

Powstała więc Mokrzeszka na miejscu leśnych bagien i mokradeł, początkowo jako wieś królewska. Pierwsze zapisy o wsi pochodzą z 1364 roku. Wówczas to król Kazimierz Wielki sprzedał ją rodzinie Czesława Turzynity. Mokrzyska otrzymały wtedy prawa miejskie a jej właściciele podpisywali się  od tej pory: „z Mokrzesk”.

 Początek XIV wieku to okres kłopotów finansowych Turzynitów, którzy stopniowo zaczynają sprzedawać swoje udziały głównie w ręce Melsztyńskich. I tak, Świętochna, żona Andrzeja z Mietniowa sprzedaje w 1400 r. swą część w Mokrzeskach i Szczepanowie za 150 grzywien Elżbiecie, żonie Spytka z Melsztyna, wojewody krakowskiego, wraz z prawem patronatu nad kościołem szczepanowskim.

 Żoną Spytka była Elżbieta z bogatej węgierskiej rodziny Fierlych, pani pobożna i dobroczynna. Jeszcze za życia męża 1396 r. zapisała 5 marek rocznego czynszu z żup wielickich na ołtarz św. Katarzyny w ka-tedrze krak. '). Grubą okryta żałobą po stracie męża, zarządza ogromnemi dobrami przez pełnomocników, kupuje Szczepanów i Mokrzyska. Podole odstępuje królowi za zwrotem wyłożonej przez Spytka sumy.

 W 1407 r. Jan i Spytek Melsztyńscy (potomkowie Elżbiety i Spytka) kupują za 100 grzywien grunty w Mokrzeskach od Wrochny, wdowy po Mieszku z Mokrzesk. Nabywają też działy od Janusza Małdrzyka, jego żony Elżbiety i Wojciecha ze Szczepanowa. Wreszcie w roku sławetnej bitwy grunwaldzkiej, za 100 grzywien kupują od Pełki Turzynity z Mokrzesk ostatnie jego udziały w Mokrzeskach i Szczepanowie.

W połowie XV wieku obie te wsie w całości były już w posiadaniu Spytka i Jana Melsztyńskich.

Po wstąpieniu Jana do klasztoru, Spytek stał się jedynym właścicielem rozległych majątków w sześciu powiatach: sądeckim, bieleckim, proszowskim. W tym ostatnim do Melsztyńskiego należały: obok miasta Brzeżka (dziś Brzesko) przyległe doń wsie: Brzezowiec, Szczepanów, Mokrzyska, Jasień, Pomianowa, Poręba, Okocim, Bratucice i Dębowdział[5].
O tym właśnie okresie pisze Jan Długosz[6]: “ Mokrzeszka – wioska należąca do parafii Szczepanów, której właścicielem był Spytek Melsztyński herbu Lelywa (Leliwa). W tej wiosce są łany kmiece i jedna karczma; wioska mająca pola, lasy, z których za użytkowanie brał dziesięciny biskup krakowski”.  

Widok ruin zamku w Melsztynie i doliny Dunajca.
(źródło Wikipedia, autor Jerzy Strzelecki)

Niektóre wsie Melsztyńskiego graniczyły z królewszczyznami. Do takich wsi należały: Mokrzyska, które od królewskiej wsi Jadowniki dzieliła rzeczka Jasionka. Na podstawie umowy z 1472 r. stawy po obu brzegach Jasionki podzielone zostały w ten sposób, że jeden należeć miał do króla, a drugi do Melsztyńskiego.  W 1487 r. Spytek darował kościołowi parafialnemu w Brzeżku (Brzesku) pod wezwaniem Św. Jakuba (kościół ten zbudowano w 1447 r.) staw Zabierzowski, młyn mokrzyski na rzece Łętowinie, karczmę w Jasieniu, a także pole i łąki między stawem zwanym Grądy i stawem Nowym.

W 1503 r., na rok przed śmiercią, Spytek oddał zamek Melsztyn z przyległymi wsiami, miasto Brzeżek i wsie: Pomianowa, Jasień, Okocim, Poręba, Mokrzyska, Brzezowiec i Szczepanów pierworodnemu synowi Janowi, zastrzegając sobie tylko dożywocie na tych posiadłościach. Jan ożenił się z Agnieszką z Witowic Czernówną, córką Pawła Szworca czyli Czernego, mieszczanina krakowskiego, który dorobiwszy się znacznego majątku na wielickim żupnictwie, został szlachcicem, a następnie wojskim krakowskim, starostą nowokorczyńskim i brzesko-kujawskim.

Ponieważ Jan Melsztyński chciał odbyć pielgrzymkę do Ziemi Świętej i potrzebował na to pieniędzy, zaczął wyprzedawać ojcowiznę. W maju 1510 r. zawarł umowę z teściem, Pawłem Czernym, na mocy której, oddawał mu miasto Brzeżek z wsiami: Jasieniem, Okocimiem, Pomianową, Mokrzyskami z Rudą, Szczepanowem, Bratucicami, Brzezowcem i Dębowdziałem w zamian za wieś Adamowice w powiecie księskim i 4000 zł. węgierskich. 

W 1512 r. Jan wyruszył do Ziemi Świętej, gdzie uzyskał tytuł rycerza Grobu Chrystusowego. Po powrocie do kraju zmarł w 1517 r. w pobliskiej Pomianowej.

Pozostałości olbrzymiej niegdyś fortuny Melsztyńskich, zdołała wdowa po nim, Agnieszka, utrzymać w swych rękach. W 1581 r. miasto Brzeżek, a z nim wsie: Jasień, Okocim, Pomianowa, Mokrzyskami, Szczepanów i Brzezowiec, należały już do Czernych, spadkobierców Agnieszki.

Wg. księgi poborów województwa krakowskiego z tego roku, Mokrzeska  miała 7 łanów kmiecych, 9-ciu zagrodników z rolą, 1 rzemieślnika i 4 chałupników; Przyborowie 3 łany kmiece, 6 zagrodników z rolą i 4-ch bez roli, 2  komorników z bydłem i 2 bez bydła, Łęnki 5 łanów kmiecych, 2 zagrodników bez roli, 1 komornik z bydłem i 5 bez bydła, 4 rzemieślników; Szczepanów: 1,5 łana kmiecego, 7 zagrodników z rolą. Posiadłości te pozostają w rękach Czernych do XVII w.

W roku 1596, z okazji wizytacji biskupiej w Szczepanowie, księga parafialna po raz pierwszy odnotowuje także nazwę: „Bucze”, choć sama osada istniała prawdopodobnie już od dawna. Wśród zapisów w najstarszej księdze metrykalnej ze Szczepanowa, z początku XVII wieku odnajdujemy także Bucze.

W roku 1615 wraz ze Szczepanowem, Mokrzyska  przechodzą jako część klucza wiśnickiego w ręce rodziny Lubomirskich, najpotężniejszego wówczas rodu magnackiego w Małopolsce. Nieco później zapewne niż samo Bucze powstał przysiółek „Zagrody”. Zagrody to często spotykana  w Polsce nazwa części wsi – wywodzi się od osiadłych tu dawno temu zagrodników (łac. hortulani)  czyli gospodarzy z kawałkiem pola i chałupą. Osada zagrodników była zwykle biedniejszą częścią wsi, bardziej liche tu były pola lub dawne pastwiska.

Wiek XVII rozpoczął się od wojny z Turcją, tatarskie podjazdy zapuszczały się w głąb Rzeczpospolitej siejąc śmierć i zniszczenie. Pamiątką po takim właśnie, krwawym najeździe tatarskim ma być krzyż stojący do dziś w Zagrodach, przy ścieżce do kościoła, a obok drogi „od figury”, w miejscu, gdzie zakręca ona przy starym domu Borowców[7]. Kolejny najazd – szwedzki z lat: 1655-1660 (zwany popularnie: „potopem”), przyczynił się do ogromnego upadku całej Małopolski. Zniszczone zostały: Brzesko, Radłów i Wojnicz.

 Szwedzi złupili także wszystkie okoliczne wsie, spalili młyny i gospody, zrabowali kościoły[8]. W czasie wojny zarówno Szwedzi (oraz ich niemieccy i węgierscy sprzymierzeńcy)  jak i Polacy, żyli kosztem miejscowej ludności. Szwedzi nałożyli na cały okupowany kraj dotkliwy system kontrybucji i rekwizycji żywności, w wymiarze znacznie większym niż płacony dotąd do skarbca polskiego króla.

Według Bogusława Góry w pobliskiej wsi: Rudy Rysie, istniał obóz szwedzki, mógł on służyć jako baza tych łupieżczych wypraw.

W sensie ekonomicznym wielkość strat, jakie Polska poniosła w wojnie ze Szwedami może być porównana tylko do skutków II wojny światowej. Choć w połowie XVII wieku Polska nie odbiegała poziomem rozwoju od krajów europejskich, to potop zapoczątkował trwały – jak się miało okazać - upadek gospodarczy i zapóźnienie Rzeczpospolitej. Bodaj w największym stopniu zubożenie dotknęło rodziny chłopskie, zdziesiątkowane przez wojnę, ograbione z zapasów i inwentarza, zmuszone teraz przez właścicieli gruntów, chcących jak najszybciej powetować sobie wojenne straty, do większego jeszcze wysiłku. Położenie chłopów pogorszyło się gwałtownie właśnie pod koniec XVII wieku.

W roku 1710 z powodu braku męskiego dziedzica klucza Wiśniowieckiego z rodu Lubomirskich, właścicielem dóbr, staje się marszałek wielki litewski, Paweł Sanguszko. Jednak już w roku 1752 marszałek wielki koronny Stanisław Lubomirski odkupuje dobra od Sanguszki.

W 1772 roku w wyniku rozbioru Polski, Mokrzyska znalazły się w zaborze austriackim, a po reformie administracyjnej, od 1782 roku, wieś należała do cyrkułu bocheńskiego. 

Brak męskiego dziedzica z małżeństwa Stanisława Lubomirskiego i Izabeli (Elżbiety) Czartoryskiej, wojewodzianki ruskiej, spowodował, że w 1816 roku majątek Lubomirskich przeszedł w posiadanie ich córki, Aleksandry. Aleksandra Lubomirska wniosła swoje dobra w posagu mężowi, hrabiemu Stanisławowi Kostce Potockiemu. Potoccy władali Mokrzyskami przez kilkadziesiąt lat[9]. W wyniku kolejnej reformy administracyjnej, przeprowadzonej w zaborze austriackim w 1867 r., zniesiono cyrkuły, a Mokrzyska znalazły się w nowo utworzonym powiecie brzeskim.

Około 1872 r. Mokrzyska z całym kluczem wiśnickim przechodzi jako wiano, w posiadanie ordynata Tomasza hrabiego Zamoyskiego, który żeni się z Marianną (Marią) Potocką.

Wydany pod koniec XIX wieku wielki Słownik geograficzny Królestwa Polskiego tak oto opisuje Mokrzyska z roku 1885: „Mokrzyska z Buczem, wieś, dawniej miasteczko (tak je zwie Dykc. Echarda), po­wiat brzeski, parafia rzym.-katol. Szcze­panów. Odl. o 4'5 kil. od stacyi kolei żel.w Słotwinie, leży w podmokłej równinie 244m. npm., nad potok. Łętownią, dopływem Uszwicy. Tę ludną osadę otacza od zach. las Krzeczowski, od płn.-zach. las  Bartusicki, od płn. las Lachmaniec, a od wsch. las Okachoł. Te lasy są częściami puszczy niepołomskiej, składają się przeważnie z buków. Na płn. od M. leży pod lasem przys. Bucze.  Z całej ludności 2347 rzym.-kat. przebywa 2143 w M., 186 w Buczu, a 18 na obszarze więk. pos . [posiadłości większej – czyli grunty należące do właściciela wsi- wyj. autora]  Pos. więk. jest częścią klucza wiśnickiego Maryi hr. ordynatowej Zamoyskiej i wynosi 317 mr. roli, 205 mr. łąk i ogr., 41 pastw, i 7 mr. lasu; pos. mniej. 1198 mr. roli, 655 mr. łąk i ogr., 482 mr. pastw. i 50 mr. lasu. Gleba jest tutaj urodzajna i z każdym rokiem więcej osuszaną. Za Długosza (Lib. Benef.,269) M. były własnością Spytka Melsztyńskiego, w późniejszych czasach własność ks.Lubomirskiej, marszałkowej kor., przeszła wraz z Wiśniczem na rodzinę hr. Potockich z Zatora. Ludność pracowita i zamożna, ale niema we wsi dotąd szkoły

Wreszcie w 1893 r. wraz z dobrami wiśnickimi kupuje ją Maurycy Straszewski – profesor filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Straszewski jednak kupował ziemię głównie z myślą o parcelacji i odsprzedaży w niewielkich kawałkach, miejscowym gospodarzom. W Mokrzyskach, w ciągu kilku lat, chłopi rozkupili dawne posiadłości Zamoyskich. W  1900 roku podobnie stało się w Buczu, gdzie 40 nabywców odkupiło od profesora, rozparcelowane wcześniej, pola folwarczne. Mniej więcej w tym samym okresie w Mokrzyskach powstaje wreszcie szkoła z oddziałem w Buczu.

Ważnym wydarzeniem w życiu okolicy była budowa w latach poprzedzających I Wojnę Światową dużego, nowego kościoła w Szczepanowie, dobudowanego do starej świątyni długoszowej.

Działania wojenne, zimą 1914/15, mimo iż toczyły się w bezpośredniej bliskości, nie spowodowały większych zniszczeń. Bodaj najdotkliwszą stratą był pożar starego kościoła w Szczepanowie. Po wojnie następuje szybki wzrost liczby ludności, budują się nowe domy, powiększa się obszar wsi.

Same Mokrzyska zostają uszczuplone o obszar Bucza, które w 1929 staje się samodzielną wsią. Część domów z Mokrzysk otrzymuje nowe numery w Buczu.

Po wojnie, wielkim wydarzeniem staje się uroczystość 900 lecia urodzin Świętego Stanisława w 1936 roku w Szczepanowie. Jak zaświadczają księgi parafialne z tamtych lat w przygotowaniu obchodów i w samym święcie brali udział niemal wszyscy szczepanowscy parafianie.

W 1945 mieszkańcy Bucza podejmują inicjatywę budowy własnego kościoła. Kościół powstaje w ciągu dwóch lat i zostaje uroczyście poświęcony 24 sierpnia 1947 przez  dziekana brzeskiego, ks. Jakub Stosura, który, nadał jej tytuł: „Przeniesienia Relikwii Św. Stanisława B. i M.” W 1951 biskup tarnowski powołał do życia nową parafię pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Buczu. W chwili utworzenia parafia liczyła ponad 1300 wiernych[11],  prócz Bucza, należały do niej także: Bratucice i część Borku. 

Historia najdawniejsza wsi Mokrzyska i Bucze

Andrzej Pasula

Fragmenty przygotowywanej do druku książki pt. "Pasulowie z Bucza. Historia rodziny"

Autor: Andrzej Pasula, lat 40.

Z Mokrzyską i Buczem połączony więzami rodzinnymi. Informatyk z zawodu, z zamiłowania historyk.

Także administrator i redaktor strony www.kozmice.pl - małej wsi z Pogórza Wielickiego.